Het Llibre Vermell is een verzameling religieuze parafernalia uit 1399 met een zeer uiteenlopende inhoud. Het heeft eeuwen behoord tot de bibliotheek van de abdij van Montserrat, een beroemd pelgrimsoord in de bergen bij Barcelona. In dit ‘Rode Boek’ is een tiental aan de zwarte madonna gewijde liederen opgenomen. Het bevat echter ook wereldlijke dansen bedoeld voor het vermaak van de samengestroomde pelgrims. Het is een staalkaart van 14de eeuwse genres: één- en meerstemmige liederen; geestelijke en wereldlijke teksten; voor die tijd eigentijdse en oudere compositietechnieken. Deze muziek is al vaak uitgevoerd door oude-muziekensembles, zoals Jordi Savall. Voor de cobla La Principal d’Amsterdam is het Llibre Vermell bewerkt tot een eigentijdse muziektheatervoorstelling, compleet met zang, dans en videofragmenten van Montserrat en het hedendaagse Barcelona.
El Llibre Vermell de Montserrat: O Virgo splendens hic in monte celso – Stella splendens in monte – Laudemus Virginem mater est – Splendens ceptigera – Los set goyts recomptarem – Cuncti simus concanentes: Ave maria – Polorum regina omnium nostra – Mariam matrem virginem – Imperayritz de la ciutat joyosa – Ad mortem festinamus.
Concerten 2005
- 28 januari, Utrceht, RASA
- 29 januari, Den Haag, Theater De Regentes
- 3 februari, Amsterdam, Waalse kerk
- 6 februari, Rotterdam, Paradijskerk
- 12 februari, Alkmaar, cd-opname
- 12 februari, Alkmaar, Laurenskerk (Grote Kerk)
- 15 mei, Amsterdam, Muziekgebouw aan ‘t IJ, Festival Aqua Musica 2005
- 14 september, Dordrecht, Het Hof (openingsconcert van de Hofconcerten)
Concerten 2007
- 3 februari, Antwerpen, Augustinus muziekcentrum, www.amuz.be
- 4 februari, Brugge, Concertzaal Brugge, met inleiding door muziekhistoricus Jan Nuchelmans www.concertgebouw.be
Cobla La principal d’Amsterdam
- Stephan Pas, dirigent
- Hans Minnaert, choreografie en regie
- Het Egidius Kwartet, zang
- Marcel Andriessen en Wim Konink, slagwerk
- Sarah Nixon, spreekstem
- David Dramm en Oliver Boekhoorn, bewerkingen
- Roxani Karantzounis, Mariette piepers, Arno Tolmeijer, Dominike Karantzounis en Sarah Nixon, dans
- Aida Rodrigues en Tullio d’Alessio, beeldprojecties
Cd: El Llibre Vermell de Montserrat (1399/2005)
Cobla la principal d’Amsterdam; Stephan Pas (dirigent); Oliver Boekhoorn en David Dramm (arrangementen); Egidius Kwartet; Wim Konink (slagwerk); Sarah Nixon (spreekstem). Uitgebracht op Agorafilia records/Etcetera KTC 1286 (2005)
Programmatoelichting, door Jan Nuchelmans
Op 25 mei 1811 werd de abdij van Santa Maria van Montserrat geplunderd en gebrandschat door de soldaten van Napoleon. Boeken, beelden, schilderijen, muziek en andere kostbaarheden gingen daarbij verloren. Wat resteerde werd bij een volgend bezoek van de Fransen vernietigd: op 31 juli 1812 werd een grote hoeveelheid buskruit in de restanten van het klooster tot ontploffing gebracht. Een enorme ruïne was het trieste resultaat. Toevallig was het Llibre Vermell net uitgeleend.
Het Klooster van Montserrat. Montserrat (letterlijk ‘gezaagde berg’) is de naam van een gebergte in Catalonië, een verdwaalde hoogvlakte ca. 50 km. ten westen van Barcelona. Het is een steil uit het omgevende heuvellandschap op rijzend, grillig bergmassief. Het befaamde klooster ligt net iets boven de helft, tegen de bergwand aangeplakt.
In 880 zagen herders op de berg een vreemd licht dat door zang werd begeleid. In een grot vonden ze een Mariabeeld. Het zou daar zijn verstopt voor de Moren die de streek doorkruisten. Op een rustplaats – het beeld woog te zwaar – werd een kapel gebouwd, het begin van het klooster. In de loop der eeuwen werd dit door de Benedictijnen steeds verder uitgebreid en uiteindelijk was Montserrat het belangrijkste klooster van het Koninkrijk Aragón. Sinds 1881 is de Maagd van Montserrat patroonheilige van Catalonië. De huidige kloostergebouwen zijn hoofdzakelijk 19de- en 20ste-eeuws, de kunstwerken over het algemeen 20ste-eeuws.
Mariaverering. Vanaf de 11de eeuw kwamen er pelgrims naar Montserrat, vooral uit uit Aragón en Catalonië, om het Mariabeeld te vereren. Het is een zwart houten madonnabeeld en wordt daarom La Morena of La Moreneta genoemd. Oorspronkelijk was het beeld niet zwart, maar de walm van vele kaarsen heeft het beeld in de loop der eeuwen zwart laten worden. De wonderen die door toedoen van de heilige Maagd zouden zijn gebeurd, zijn op schrift gesteld. De Cantigas de Santa Maria zijn zo bijvoorbeeld zes lofliederen met betrekking tot de wonderen in Montserrat.
El Llibre Vermell. Het Llibre Vermell (1396-1399) is een omvangrijk handschrift met een zeer uiteenlopende inhoud. Het ontleent zijn naam aan de rode band waarmee het is ingebonden. Slechts twaalf pagina’s bevatten tekst met een notatie van de bijbehorende muziek, de enige middeleeuwse muziek die uit de abdij bewaard is gebleven.
Van de tien muziekstukken in het Llibre Vermell heeft er één een Catalaanse tekst (Los set gotxs recomptarem), een ander is geschreven in het Occitans (Imperayritz de la ciutat joyosa). De overige teksten zijn in het Latijn. Alle stukken zijn genoteerd voor mannenstemmen, behalve het Maria, matrem virginem en Imperayritz de la ciutat joyosa, waarin de bovensem kan worden gezongen door falsetterende mannenstemmen of jongens.
Vermoedelijk is een deel van de werken als een soort wisselzang uitgevoerd. De helft van de werken is geschreven in een vorm die daartoe uitnodigt, die van de Virelai. Daarin wordt het refrein voorafgegaan door een tekst met dezelfde muziek als het refrein, een mooi geheugensteuntje. Verder zijn er drie canons (O Virgo splendens, Splendens ceptigra en Laudemus Virginem) en een motet (Imperayritz de la ciutat joyosa).
In het éénstemmige Los set gotxs recomptarem worden de Zeven Vreugden van Maria bezongen. Net als Cuncti simus concanentes en Polorum regina (beide éénstemmig) krijgt Los set gotxs recomptarem in het handschrift de toevoeging ‘a ball redon”, een rondedans. Het vierstemmige stuk is Ad mortem festinamus, de vroegste dodendans die met muziek is overgeleverd.
Meerstemmigheid werd aanvankelijk vooral gepraktiseerd op de feestdagen in het kerkelijk jaar. Meestal lag een gregoriaanse melodie in de onderstem en werd daar al improviserend een tweede stem tegenaan gezongen, zoals in Stella splendens en Imperayritz de la ciutat joyosa. In het laatste lied klinken tegelijkertijd twee verschillende teksten, zoals in het motet toen gebruikelijk was. Na experimenten met tweestemmigheid werd geprobeerd een derde zelfstandige stem te improviseren. Soms kreeg elke stem ook hier zijn eigen tekst. Het enige driestemmige werk in het Llibre Vermell is Mariam matrem.
Concertaankondiging in de jaarkalander van het Augustinus Muziekcentrum (AMUZ), Antwerpen
